Vier kenmerken

Er zijn vier kenmerken te onderscheiden voor de begeleider van Sint Nicolaas.

1. Zijn maskerade met het zwarte gezicht als de goedkoopste vorm.
2. Zijn ketting
3. Zijn zak of mand soms gevuld met kooltjes. In Nederland zitten de pepernoten en cadeautjes in de zak.
4. Zijn roe.
verder spelen ook vaak huiden en/of hoornen een rol.

Ten eerste zijn maskerade:
Maskerade

In Europa waar vooral mensen met een lichte huidskleur woonden was het zwartmaken van het gezicht met roet heel handig om jezelf te camoufleren. Zo viel je niet op in het bos, vooral ’s nachts niet. Het wordt nog steeds gebruikt in het leger. Deze vorm van camouflage hadden de mensen direct bij de hand: ze hoefden alleen hun hand door de houtskool van een gedoofd vuur te halen en ze hadden het perfecte middel om hun gezicht zwart te maken. Het werkte uitstekend. Dit zwartmaken heeft zijn plaats gekregen in de tradities van de verschillende stammen. Dit is het zwart dat we nog altijd kunnen herkennen in Zwarte Piet. Het donker en licht dat weergegeven wordt in Sint Nicolaas en Zwarte Piet heeft te maken met de midwinterzonnewende. Het Sinterklaasfeest is van oorsprong een midwinterfeest.

Ten tweede zijn ketting:

kettingen

Met de toevoeging van Sint Nicolaas wilde de kerk het heidendom en zijn tradities uitwissen. Dat was makkelijker gezegd dan gedaan omdat oude tradities erg taai bleken en mensen ze niet vrijwillig op wilden geven. Om nu te laten zien dat het christendom dominant was en de heidense figuur (die volgens de kerk de duivel voor moest stellen, maar dit overigens niet was!) moest deze zijn onderdanigheid aan de heilige tonen door een ketting te dragen. Het is interessant om te zien dat de donkere helper altijd populair bleef bij de arme en onderdrukte mensen. Zij zagen in hem degene die achter de rug van de christelijke heilige rare gezichten trok en zo kerk en overheid op de hak nam. Ook herkenden zij in hem nog steeds hun heidense held die vrij en vrolijk was (Renterghem).

Ten derde zijn zak of mand:
zak-korf-mand

Soms met kolen gevuld (om zich zwart te kunnen maken, of in de schoen te stoppen) maar ook wel gebruikt om kinderen in mee te nemen of jonge stoute tienermeisjes, of zondaren die naar de hel gingen. Later werd de hel veranderd in een plaats waar ze heropgevoed zouden worden (In Nederland is dat Spanje!!). De overeenkomsten voor wat betreft de functie van de zak in alle Europese tradities is groot. In Nederland zitten tegenwoordig de pepernoten en cadeautjes in de zak.

Ten vierde zijn roe:
roe

Een symbool van vruchtbaarheid uit heidense tijden. Dit is nog steeds zichtbaar als vruchtbare jonge vrouwen met de roe worden geslagen zoals dat in andere regio’s gebeurt en ook op de Waddeneilanden nog een rol speelt. In Nederland wordt de roe officieel niet meer gebruikt, maar in traditionele Sinterklaasliedjes wordt hij nog steeds genoemd. Ook inpakpapier is er vaak mee versierd net als met andere symbolen uit de Sinterklaastraditie. En ook nu de roe geen grote rol meer speelt, worden kinderen in de aanloop naar het feest vaak gewaarschuwd lief te zijn omdat ze anders geen cadeautjes krijgen. Op die manier is de roe er eigenlijk nog steeds. Sint en Piet zelf kan het niet meer schelen of de kinderen stout zijn of lief! Dat zeggen ze ook tegen de volwassenen als ze het horen! Misschien een idee om de roe (omdat ie dus nog wel in beeld is) ook van betekenis te laten veranderen.

NB: Andere kenmerken van de Compaan van Sint zijn vaak huiden en hoorns. Soms is het zo dat een figuur alle kenmerken van de helper heeft en toch Klaas of Sinterklaas genoemd wordt. Hoe dit zit wordt verklaard in de tab Begeleiders van de Sint in Nederland onder  “Vermenging van Sint Nicolaas en zijn begeleider“.en onder het kenmerk: duorol.

In Nederland heeft Zwarte Piet nog steeds een zwart gezicht en draagt meestal een zak. Een ketting zie je vrijwel nooit meer. Op televisie wordt de roe niet meer gebruikt. Er zijn echter ook nog genoeg plekken waar de roe nog gewoon tijdens de intocht of op huisbezoeken wordt meegedragen. De roe wordt verder gewoon genoemd in liedjes en gebruikt als decoratie op allerlei merchandise.

Foto

Hier zien we het donkere gezicht en de zak in Knecht Ruprecht uit Duitsland.

Foto

Hier zien we het donkere gezicht, de zak, de roe en de ketting in Hans Trapp uit de Elzas in Frankrijk.

Foto

En bij Hausecker uit Luxemburg herkennen we het donkere gezicht, de ketting, de zak en de roe.