Midwinterfeesten
In het najaar gaan we op weg naar de kortste dag en de langste nacht: de winterzonnewende. De midwinterfeesten beginnen op 31 oktober met Halloween (ooit de viering van het…
In het najaar gaan we op weg naar de kortste dag en de langste nacht: de winterzonnewende. De midwinterfeesten beginnen op 31 oktober met Halloween (ooit de viering van het Keltisch oudjaar) gevolgd door Allerheiligen, Allerzielen, Sint-Maarten, Sint-Nicolaas met Zwarte Piet, Kerstmis, Driekoningen, carnaval en als laatste Pasen. De heidense oeroude oorsprong van al deze negen feesten is bijna vergeten. Jammer want het betreft prachtige verhalen en tradities, die in veel afgelegen gedeelten van Europa bijna ongekerstend voortleven. Belangrijker nog: zij maken deel uit van onze gemeenschappelijke roots.
Van al deze vieringen is bij ons het sinterklaasfeest het meest bekend. Zowel de Sint als Zwarte Piet vinden hun oorsprong in heidense midwinterrituelen die door de katholieke kerk gedeeltelijk werden omgezet in het verhaal van de heilige Sint-Nicolaas en in sommige landen vergezeld door een (geketende) zwarte duivel. Tot vandaag de dag verschijnt het duo in veel delen van Europa in december ten tonele. In andere landen zien we in december geen duivel als metgezel van de Sint, maar wel andere roetvermommingen (aan roet werd een magische kracht toegekend) die ongekerstend bleven (o.a. Père Fouettard in Frankrijk, Schmutzli in Zwitserland, Čert in Tsjechië).
In Nederland blaast Jan Schenkman in 1850 Sinterklaas nieuw leven in. Na twee eeuwen een verboden feest te zijn geweest in een protestants Nederland. Hij beschrijft de Sint en zijn helper in roetvermomming gebaseerd op wat hij zag in zijn eigen omgeving: mannen die met zwarte gezichten een roe en een zak in december op straat verschenen op verschillende plaatsen in Nederland o.a. de Veluwe. Schenkman, een schoolleraar, maakte er onze veel kindvriendelijker Zwarte Piet van. Het hoe en waarom van meer dan 20 eeuwen roetvermommingen is interessant maar voor hier een te lang verhaal. Duidelijk is wel dat er zwart roet uit de schoorsteen (de magische kracht) gebruikt dient te worden en geen bruine schmink. Het verwijst niet naar een huidskleur of etniciteit, maar naar een oeroude dodencultus en vruchtbaarheidsritueel.
Hier volgen drie soorten eeuwenoude en nog steeds voorkomende archetypen die alledrie iets bijdroegen aan onze huidige Piet.
Plus een heel groot aantal varianten hierop, ja zelfs de variant knecht Nikolas, de zwarte Nikolas. Deze zijn terug te voeren op de Germaanse mythologie, met als meest bekende de god Wodan. Het merendeel van deze figuren is met roet onherkenbaar vermomd. Ze spelen de rol van een ander wezen, een magisch wezen. Rond de winterzonnewende zijn ze nog steeds te vinden in afgelegen gebieden zoals hoge bergdalen en verre eilanden. Google 5 december in Sterzing/Vipiteno, Bad Mittendorf, Bishopswiesen… en je weet even niet wat je ziet. Zelfs bij ons op de Veluwe liepen tot begin vorige eeuw van die roetvermommingen rond.
Hij is de gekerstende versie van deze roetvermommingen, voorgesteld als een zwart wezen op bokkenpoten en met bokkenhoorntjes op zijn hoofd. Hij is de copy/paste van de Griekse god Pan en de Griekse sater. Pan-iek en satir-e horen bij hem. In het katholieke geloof wint het goede het altijd van het kwade, hetgeen wordt gevisualiseerd door de duivel in ketenen. De duivel en de dood liggen niet ver uit elkaar. Een bijnaam van de dood was vroeger Pietje Pek, Piet Pik of zelfs Zwarte Piet.
Hij stamt uit de 16e eeuw. Hij komt jaarlijks op straat tijdens carnaval in Venetië. Hij is ondeugend en acrobatisch. Hij draagt een zwart masker. Gelijksoortige figuren komen trouwens in heel Europa voor: de harlekijn, de paillasse, de paljas, de trickster, de schelm, de clown, de (hof)nar. Zij zijn grappig en stout maar soms ook droevig. Zij kunnen anoniem en met een grap de waarheid vertellen, of een wantoestand aan de kaak stellen, zoals dat gebeurt in het sinterklaasgedicht.
Onze Zwarte Piet is een mix van deze drie. Schenkman maakt van Piet en Sint-Nicolaas een duo, niet alleen om de pakkende verhaallijn (Don Quichot en Sancho Panza, de verstrooide edelman naast de slimme volkse knecht) maar ook vanwege de dualiteit die de mensheid sinds zijn ontstaan bezighoudt. Naast elkaar bestaan goed en kwaad, licht en donker, leven en dood, hemel en hel, yin en yang, enz. De één kan niet zonder de ander. Ze houden elkaar in balans.
Ook heeft Zwarte Piet samen met Sinterklaas een opvoedkundige taak. Net als de twee raven van Wodan luistert hij aan de schoorsteen om te weten te komen of de mensen zich een beetje gedragen. Sint en Piet straffen en belonen. Zij zijn de hoeders van normen en waarden.
