Schoorsteen (ook in combinatie met Roet) – Zwart als Roet


Illustratie: Sint te paard met een roetzwarte knecht als rasechte boeman ca. 1840


De schoorsteen blijkt, ook in verband met de roettraditie, een essentieel verbindingsitem te zijn tussen diverse feesten in Europa. We zien zowel Père Noel, Befana, Krampus als Zwarte Piet door de schoorsteen cadeautjes brengen. Vaak zijn deze figuren zwart als roet. Dit verhaal doet ook de ronde over de voorgangers van Zwarte Piet: de Zwarte Klazen en de meer duivelsachtige figuren. Zie ook ons document Zwarte Klaas is Zwarte Piet. Zwarte Piet is in het volksgeloof gewoon met deze andere gavenbrengers verbonden en kent  een gemeenschappelijke oorsprong. Ook van deze gavenbrengers wordt gesteld dat ze zwart zijn omdat ze door de schoorsteen cadeautjes brengen:

  1.  Schmutzli (Zwitserland)Warum ist der Schmutzli immer so schwarz? Dennis: Weil er durch den Kamin kommt.
  2. Over Befana (Italië) Da die Hexe natürlich auf einem Besen durch den Kamin einfliegt, schaut sie schwarz verrußt aus. Bösen Kindern steckt sie allerdings keine Süßigkeiten in die Schuhe, sondern Holzscheite und Kohlestücke.
  3. en over Pere Fouettard (Frankrijk)Often, his face is darkened to varying degrees. Some say it is because of his being born of a burned effigy, others say that it is from the soot in the chimneys that he goes down with St. Nicholas.,
  4. Ook bij Knecht Ruprecht (Duitsland) wordt deze verklaring wel gehoord. Often, his black clothes and dirty face are attributed to the soot he collects as he goes down chimneys.

 

De term zwart als roet wordt gebruikt als iets zwart is geworden door het roet. De manier waarop Zwarte Piet zwart gemaakt wordt. Zwarte Piet is vanwege zijn duivelse en huisgeestenoorsprong zwart als roet. De schoorsteenverklaring is er meer voor de kinderen. Hieronder een voorbeeld van een bakkersjongen wiens kleding zwart als roet wordt genoemd:

Dit staat op p. 75 van de Kleine-Courant uit 1861

 

Dit kenmerk komt in de volgende bronnen en onderwerpen voor:

Teksten:
  1. 1668 – Kupido schoen-zetter – “Om Sinter Klaes, en hy verzocht, Dat hy zijn Schoentje brengen moght”
  2. 1679 – Hare kinderen een deel leugens wijs maecken van een seeckere paepsche sanct/ ghenaemt S. Claes/
  3. 1720 (eerder per abuis 1717) – Een Amsterdammer kwam gekleed als Harlekien, In schyn van Sinte Klaas, en deelden aan hun meeden
  4. 1718 – Wens ik hem dat al het Roet: Valt uyt d’Schoorsteen op syn Snoet.-Vrysters Klagt, Over Sint Nicolaes
  5. 1719 – Och! Mogt die Sint Niklaas wat dikwils by my koomen,
  6. 1720 – …Sint Niklaas met zyn paardje ter schoorsteen inkomt…
  7. 1732 – Van Nikolaus, den 6. December.
  8. 1772 – Noch deeze Week valt de beroemde St. Nicolaasdag in: waarop ik in myne jeugd al vry sterk gesteld was, en dien ik niet gaarne zou hebben zien afschaffen
  9. 1773 – “Ook reed Sint Nikolaas nooit voor my, vermits ik volstrekt weten wilde hoe hy met paard en al over de daken en door de schoorstenen heen komen konde.”
  10. 1788 – By helderen dag rydt een Man, in het wit gekleed, en zeer fraai versierd, te paard door de straaten der Steden. (ook: Sint Nikolaas/Klaas Vaak)
  11. 1871 – En zoo deed ook Sinterklaas zijn intogt door den schoorsteenpijp, zonder dat iemand ooit heeft kunnen merken, dat zijn ,,slickerdemickjes” naar ’t roet smaakten.
  12. 1789 – …wanneer de ouders een van beiden de rol van Sint Nikolaas speelden, en de kinderen met een holle stem, uit een van de hoeken van de kamer tot gehoorzaamheid aanspoorden;/wit paard
  13. 1821 (1823) – Dat Sint Niklaas, manhaft, te paard,
  14. 1825 – De heilige gaat rond en reikt de berkenroê – Spanje (verbannen roe! niet gelukt)
  15. 1827 – The similarity between the Italian Beffana (Befana) and the ideal [black!] Sandy Claus of the American children is curious.
  16. 1843 (1894) – Boems! d’r valt ‘n roei, en strompelt Pieter brommend uut de kas.
  17. 1861 – Zwart als roet…(tot nadeel voor mijn goed, want dat wordt daardoor…)
  18. 1871 – …ten slotte was de heilige bisschop ook geen moriaan…
  19. 1883 – Schoorsteenvegersbaas, knecht van Sinterklaas
  20. 1893 – Sinterklaas is bij ons geweest […], of eigenlijk zijn knecht.
  21. 2014 – Zwarte Piet is premodern en geen slaaf
  22. 1800 – Sint Niklaas is ’t niet, ô neen! Die, gelyk een- spooker, ’s Nachts u door den Schoorsteen heen…
  23. 1801 – Daar elk met zang zich naar den schoorsteen hield gekeerd
  24. 1809 – Want offschoon beiden een paar deftige Heiligen zijn, scheppen de vrome Kristenen ‘er toch een boosaardig vermaak in, om ter hunner eere, elkander, en hun kinderen, de stuipen op het lijf te jagen
  25. 1810 – En, s’avonds dan zijn al de winkels van de suikerbakkers, met kaarsjes verlicht, en met suiker-poppetjes opgeschikt.
  26. 1822 – Waarom, met zoo benaauwden blik, Den schoorsteen ingekeken?… Geen bullebak is hij, geen akelig spook
  27. 1825 – zij zetten elk een’ nieuwen klomp, met hooi en haver gevuld, onder den schoorsteen, en vroegen wel vijf-en-twintig maal aan hun moeder, of zij geloofde, dat St. Nikolaas wat brengen zoude?”
  28. 1827 – en nu zagen wij, zoo wij meenden, duidelijk St. Nicolaas met een zwart gezigt, met eene ruige muts op, en eene zweep en roede in de hand, de deur uitsluipen.
  29. 1829 – En van een’ Zwarten man, Die in den avond dan Den schoorsteen uit kwam rijden. Hij heette Sinterklaas,…
  30. 1830 – Nu zongen allen: Sint Nic’laas, Komt morgen weêr te paard!
  31. 1830 – Moeder en vader hadden haar gezegd, dat het sprookjes waren, als men vertelde, dat Sint Nicolaas door den schoorsteen kwam om lekkers te brengen of bang te maken.
  32. 1835 (1834) – “…van waar het gekomen is, dat men u soms heeft willen wijsmaken: dat Sint-Nikolaas des nachts te paard rondrijdende, u zijne geschenken door den schoorsteen […]deed toekomen;
  33. 1837 – … zij weten, dat St. Nicolaas niet door den schoorsteen komt; dat “wie aan een’ zwarten man gelooft, van zijn verstand beroofd is!”
  34. 1848 – “Wel jongen! daar kwam hij [sint Nicolaas] zoo zwart als een schoorsteenveger, met kettings omhangen, bij ons in de kamer.
  35. 1845 – …nadat de Heilige man, onder allerlei afzigtelijke gedaanten, zich des avonds te voren van de braafheid en gehoorzaamheid der kleinen overtuigd heeft…
  36. 1848 – En dan dat gerammel van ketens en dat geklets op klompen en dat vervaarlijk gebrom en gebrul….. foei!
  37. 1849 – “Ik heb ’t nog niet vergeten, dat hij mij, verleden jaar, in zijn zak wou stoppen en meênemen naar Spanje.”
  38. 1838 (1849) – eene oude vrouw (somwijlen speelt ook een man deze rol) met zwarte kleederen en een met roet besmeerd aangezigt: dit is de befana, het spook..[…] Deze vertooning met onze st. Nicolaas-verschijning verwant…”.
  39. 1832 – Zwarte Klaas, de god der schoorsteenvegers…
  40. 1849 – Met eene vreesachtige houding wees het naar den schoorsteen, en kon van schrik naauwelijks zeggen, dat de zwarte man daar was. (schoorsteenveger)
  41. 1849 (1852) – De deur slaat open en Sint-Nikolaas treedt in, Al grommend in den baard, die afstroomt van zijn kin; Een masker voor ’t gelaat – afschuwelijk van kleuren…
  42. 1853 – Een reizende hansworst te paard of op klompen, een vervaarlijk spook met rammelende kettingen in den schoorsteen om de kleine kinderen bang te maken… (ook Popanz)
  43. 1856 – “Daar lig ik te droomen: St. Nikolaas rijdt met zijn’ schimmel den schoorsteen in, in de kamer – naar de tafel – een grooten zak neemt hij van het paard – hij tast er in – hij…. ik ben weêr wakker. “
  44. 1860 – Kom, doe dat leelijk mom eens af
  45. 1860 – Misschien komt hij weer met vuurige oogen, met ketenen rammelend, in een beestenhuid… “dat praat ge hun… in nog geen eeuwen uit het hoofd.”
  46. 1801 – Wat is Sint Nicolaas toch goed, mijn trommel is gevuld…
  47. 1835 – knevels… welke gij u te Sint Nicolaas met gebrande kurk gemaakt hebt
  48. 1860 (1861) – Amsterdammers, als goede Sint Niklaasmannen, […], in den nacht tusschen den 5den en 6den December, de schoenen en korfjes hunner kinderen met vergulde koek gevuld
  49. 1872 – Mijn Sinterklaas was een man te voet met een grove pij en een bonte muts. Achter zich aan sleepte hij een ketting, die over de steenen in onzen gang kletterde […] Ze hadden hem over de daken hooren rijden. Het hinneken van zijn paard had hen uit den slaap gehouden. Zijn zwarte knecht had kist bij kist door den schoorsteen leeggestort.”
  50. 1870 (1872) – Zijn trouwe knecht Ruprecht verzelt hem. Schimmel is beladen met pakken en zakken vol van alle denkbare kostelijkheden, hoewel er ook een groote zak langs zijne zijden hangt, bestemd tot ontvangst van…
  51. 1937 (eerder al) – …omdat St. Nicolaas volgens hem door de schoorsteen kwam, besmeurde hij dat pak geheel met houtskool…
  52. 1898 – Vader staat op en gaat de kamer uit.
  53. 1876 – Kinderfeesten
  54. 1915 – Children are afraid of the black servant, for he carries a long stick and a great bag.
  55. 1682 – ja zét Iou licht op een’ beuzemstok, én doet je voor sint félten De schoorsteen uit ryen; ziet toe; de drommel ryt’er op stélten
  56. 1926 – Alles ziet die slimme Piet, zich vergissen, kan hij niet.
  57. 1948 – Piet sprong achter zijn meester op de schimmel en tilde de zak tussen hen beiden in. [en] de ketting van Zwarte Piet
  58. 1957 – “Nee juffrouw”, zei Pamperidas, terwijl hij achter de kachel uitkroop. “Ik kom de hoed terughalen.”
  59. 1957 – “Ach”, riep Pieter, “op de daken, wil ik wel eens grapjes maken. Lieve Sint, laat mij begaan. Iedere schoorsteen trekt mij aan. Als ik op het randje wiebel, krijg ik plotseling de kriebel. ‘k Voel dan dat ik brommen moet. ‘t Zit nou eenmaal in m’n bloed.”
  60. 1941 – Zo, zo, klonk het door de schoorsteen. een ogenblik dan zal ik het den Sint vragen. [..] Omtoveren kunnen we jullie niet sprak Zwarte Piet […] maar omruilen wel.
  61. 1970 – Ons knechtje werd boos, hij bromde “boe hoe”, En riep: deze bengel krijgt zeker de roe! (Het knechtje van Sint Nicolaas)
  62. 1969 – Zwarte Piet zegt: pure gezondheid met een citruspers van ….
  63. 1984 – Zwarte Piet, verhaaltjes en tekeningen van kinderen
  64. 1944 – Rammelt de Zwarte Piet Daar zijn ketting niet?
  65. 1931 – Piet zou wel aan het klauteren zijn door de schoorsteenpijpen. Geen wonder dat hij zo zwart was.
  66. 1772 – ik zag hem eindelyk aan voor een ryken Heer, die in eene Stad voor zo veel gelds aan lekkers uitdeelde[…]Deze denkbeelden, die zeer begunstigde de leer der Spookeryen en verschynende Geesten waarvan ik, als naar gewoonte in die dagen, ook veel hoorde…
  67. 1898 – de knecht van onzen Sint met de ketenen in den schoorsteen hoorden rammelen – surprisen eenigzins anders
  68. 1911 – En dan blijft hij op de daken trouw bij elken schoorsteen staan. Vaak moet Piet met mooie zaken even naar beneden gaan. Daarom kind, onhoudt het goed, is hij ook zoo zwart als roet.
  69. 1899 – …en we vonden den schoorsteen toch geen geschikte plaats meer om binnen te “bolderen” …
  70. 1895 – Langs dien weg toch is ongetwijfeld des goeden Bisschops knecht de woning in- en uitgegaan.
  71. 1891 – Sint met zijnen knecht – door den schoorsteen kwam den boldergeest [en] kabouterman [en] Sinterklaas
  72. 1935 – Wind in de schoorsteen huilt (geraas)- dat de duivel er zijn woning heeft gekozen
  73. 1794 – Suiker, koffy, zeep, oly enz. zyn er niet, alleen flechte (slechte) fuiker (Suiker) zoo zwart als roet.
  74. 1931- Vermoedelijk zijn deze zwarte duiveltjes, Zwarte Piet inbegrepen, restanten van het geloof in de booze geesten…
  75. 1929 – Met Pieterbaas, den woesten, zwarten knecht
  76. 1780 – was ik in een oogenblik zo zwart als de droes (duivel); want de fluit was van binnen met roet gevult…
  77. 1792 – Elter, Geschwister und Gesinde bestreven sich um die Wetten den Kleinen, durch Mummereien Poldern und alle Alfanzereien unsers Knechts Ruprecht mit Furcht und Schrecken zu fullen, ehe sie ihnen den Himmel d.i. die Bescherungsstube aufthun.
  78. 1791 – … met bedreigingen van den zoognaamden bullebak, of den zwarten man, die hen zal medenemen of opeten, indien zij niet zoet zijn en daadlijk gehoorzamen?
  79. 1949 – De Belzebok
  80. 1637 – Nu op Krucken dan op Stelten, ‘t Is te deerlijck, maar Sint Felten Dans’op kromme voeten recht.
Tekstbron:
  1. 1719 – De belachchelyke Lotery
  2. 1850 – Sint Nikolaas en zijn knecht (complete versie)
  3. 1871 – De Volksvermaken
  4. 1850 – Sint Nikolaas en zijn knecht (incomplete versie dbnl)
  5. ca. 1900 – Sint Nicolaas en zijn knecht
  6. 1931 – Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant
Foto's:
  1. 1829 – De Nederlandsche kindervriend : in gedichtjes voor de welopgevoede jeugd
  2. 1925 – Katholieke Illustratie (6 foto’s)
  3. 1929 – Een bloot jongetje staat huilend van angst voor de zwarte schoorsteenveger aan de hand van zijn moeder. Duitsland
  4. 1962 – Zwarte Piet op schoorsteen
Films:
  1. 1905 – Miracle de Noël Frankrijk
Illustraties:
  1. 1806-1830 – Ziet Bisschop Sint Niklaas, ô Kindren hier te Paard! (Volksprent)
  2. 1833 -1855 Volksprent, Sint Nicolaes te paerd gezeten1
  3. 1840 – Sint te paard met een roetzwarte knecht als rasechte boeman
  4. 1848 – A visit from Saint Nicholas-1
  5. 1862 – A visit from Saint Nicholas-2
  6. 1883 – Voor den knecht van Sinterklaas Speelt de schoorsteenvegers baas;
  7. 1960 – Vroom & Dreesman reclame – Zwarte Piet met ketting
  8. Belgische Centsprent – knecht
  9. Belgische Centsprent – La saint Nicolas et saint Fouettard
  10. Belgische centsprent – zwarte knecht
  11. Zwarte Piet in luchtballon – let op zijn handen
  12. 1828 – St. Nicolaasavond
  13. 1835 – Illustratie naar schilderij Jan Steen (katholieke versie)
  14. 1849 – plaat 6 …. een ogenblik daarna kwam er een digtgebonden mandje door den schoorsteen naar beneden. – Sint Nikolaasvertellingen (Van Schaick)
  15. 1849 – Eccola Vera Befana Pangiallo Toroni Boba Dolce
  16. 1849 – Met eene vreesachtige houding wees het naar den schoorsteen, en kon van schrik naauwelijks zeggen, dat de zwarte man daar was. (schoorsteenveger)
  17. 1801 – Lotje krijgt een Sinterklaasgeschenk
  18. 1863 – Santa Claus 1st picture by Thomas Nast
  19. 1876 -Kinderfeesten
  20. 1915 – Sunbonnet babies in Holland
  21. 1947 – Illustratie ‘Sint Nicolaasfeest’ in modern jasje
  22. 1944 – Oude en nieuwe Sinterklaasversjes
  23. ca. 1900 – Sint Nicolaas en zijn knecht
  24. 1921 – letterlijk zoo zwart als roet
  25. Vóór 1900 – Duits bordspel – St. Nikolausspiel
  26. Jaren 60 – Sok ophangen voor het slapen gaan.
  27. Vóór 1975 – Sinterklaaspapier / Inpakpapier
  28. Vóór 1990 – Sinterklaaspapier / Inpakpapier
  29. 1934 – Sint en Piet bij de schoorsteen (De Gruyter’s Reclame / Brochure)
  30. 1890/1900 – Piet te paard
  31. 1950 – Schoorsteen / Geschenken / Mand
  32. 1885 – Mandje / Schoentje / Bordje opzetten
  33. 1955 – Sint Nicolaasfeest kenmerken / Sinterklaaspapier
  34. 1986 – St. Nicolaasfeest kenmerken / Sinterklaaspapier
  35. 1985 – St. Nicolaasfeest kenmerken / Sinterklaaspapier
  36. 1955 – St. Nicolaasfeest kenmerken / Feestmaandpapier
  37. 1960 – Speculaaszakje / St. Nicolaasfeest kenmerken
  38. 1800 / 1833 – Volksprent ‘Leven van St. Nicolaas – Vie de Saint Nicolaas
  39. 1850 / 1870 – Volksprent
  40. 1833 / 1855 – Volksprent ‘Sint Nicolaes te paerd gezeten…’2
  41. 1930 – Filmstrook ‘St. Nicolaas’
  42. 1960 – Papieren schaal (Lekkernijen)
  43. 1960 – Sinterklaaspapier / Bakje opzetten
Postkaarten:
  1. Befana op weg naar de schoorsteen
  2. Groeten van Krampus – schoorsteen
  3. Hier Saint Nicolas genoemd
  4. Joelkabouters bij de schoorsteen.
  5. Krampus (met cape) zittend op schoorsteen
  6. Krampus op de schoorsteen
  7. Père Noel bij de schoorsteen (2 maal)
  8. Pere Noel bij schoorsteen
  9. 1967 – Postkaart (België – Nederland)
Schilderijen:
  1. 1665 – Het Sint Nicolaas Feest (2)- Katholieke Versie
  2. 1670 – Het Sint Nicolaas Feest (1) – Protestantse Versie
  3. 1687 – Een vrolijke ‘morgen’ , Cornelis Dusart. Sint Nicolaas ochtend in een eenvoudig gezin.
  4. 1837 – Nederlandse Sint in de VS. “Santa Claus, or St. Nicholas”
  5. 1870 – Pieter-mijn-knecht van Gaetano Chierici
  6. Sint Nicolaasspel met geschenken in de manden
  7. 1700 Ca. – ‘Het Sint Nicolaasfeest’ (Richard Brakenburgh)